Былатыан Ойуунускай

…Мин тылым – мин тохтор тойугум,

Мин тылым – мин туойар хомуһум…

…

Кэриэһим – кэннибэр хааларым

Кэхтибэт кэрэкэ тылларым…

 

 

Күндэ

 

Төрөөбүт тыл

Төрөөбүт

Төрүт тыл

Сөрүүн

Сүөгэй курдук

Сүрэҕи-быары

Сөрүүргэтэр,

Убаҕас отон

Уутун курдук

Улахан куйааска

Утаҕы аһарар,

Сырдьыгыныы көөнньүбүт

Сылгы кымыһын курдук

Тостор куйааска

Тоҕулу ханнарар…

Иитиллибит

Ийэ тылбыт

Иинэҕэс сири

Имэҥинэн-быйаҥынан

Ибиирэн биэрэр…

аппа-

Садарах уотунан

Күтүр хараҥаны

Күлүмнэтэ сырдатар…

Ийэ тыл

Быстар-ойдор күҥҥэ

Быыһал-абырал буолар,

Өлөр-сүтэр күҥҥэ

Өрөһүлтэ буолар…

 

Семен Данилов

 

Саха тыла

Уйгу-быйаҥнаах алааска

Улуу ыһыах күннээн турар.

Симэхтээх аттар, сылгылар

Сэргэ аайы тоҕуоруйтар.

Саха аймах бырааһынньыгар —

Саха тыла, саха сиэрэ…

Саха сахалыы таҥнара,

Саҥастарыам, олус кэрэ.

 

Күндү ыалдьыт нуучча дьоно,

Ол үгэһи ытыктааннар,

Түһүлгэҕэ, доҕор дьоҥҥо

Уу сахалыы саҥараллар.

Арай киэмсик ыччаттар

Туспа туттан сылдьаллар.

Мин сахалыы ыйытыыбар

Нууччалааннар хардараллар.

Кинилэр ийэ тылларын

Кыбыста тоҥнук тутталлар,

«Дьээ-буо» хойуу кылыһаҕын

Сааттаах курдук саныыллар.

 Мин сахалыы кутум онтон

Туорхаһыйар, өһүргэнэр.

Ол урдустартан хомойон

Ыһыах үөрүүтэ өлбөөрөр.

Бу тугуй,

Олох сайдыыта,

Үүнүү уххаана буолуо дуу?

Биитэр күүгэн аҕыластыы,

Сыыһа иитии содула дуу?

 Аныгылыы сайдыы күүстээх,

Ол эрээри, атастаар,

Эргэ өтөх төҥүргэстээх,

Сурт кэриэстээх буолуохтаах.

Бар дьон үйэлээх үгэһэ,

Айыы санаатын кэс тыла

Өлбөт мэҥэ таас кэриэтэ

Өлбөт өрөгөй кэскиллээх.

Өктөөп биэрдэ этэ буолбаат

Тыыннаах тыл өлбөт эрэлин!

Ленин ыйда этэ буолбаат

Бары тыл сайдар кэскилин!

Мин олус иэйэ истэбин

Сүрэх нууччалыы ырыатын,

Мин байабын нуучча тылын

Иккис ийэ тыл гынаммын.

Иккис.

Дьиҥнээх төрүт тылым

Саха тыла.

Сахам тыла!

 

 

Бүөтүр Тобуруокап

 

Тыл алгыыр…

Тыл кырыыр…

Тыл таптыыр…

Тыл ыыстыыр…

Бу – тугуй?

Бутугас?!

Эппиэттээ, кырдьыкка

Ким чугас,

Булугас!

Куйааска сөрүүнү күүтэҕин,

Тымныыга сылааһы көрдүүгүн,

Тыаллаахха чуумпуну кэтиигин,

Чуумпуга дуорааны түһүүгүн!

Хаар кыһын – сайыны!

Күөх сайын – кыһыны!

Курааҥҥа – ардаҕы,

 

Семен Руфов

 

Ийэ тылбар

Күөн туттабын сахабынан —

Түҥ былыргы саҥабынан:

Субу айан кылбаҥнатар,

Дьиҥнээх саха эрэ өйдүүр —

Сыллаҥнатар-быллаҥнатар,

Накыҥнатар-такыҥнатар,

Үүт-үкчү өҥнүүр-дьүһүннүүр

Үтүөкэн ийэ тылбынан!

Күөн туттабын сахабынан —

Түҥ былыргы саҥабынан:

Дэмин ыллара охсубат

Дэгэттэрдээх, дорҕооннордоох,

Мээнэ симсэн хоһуласпат,

Наарынан түмсэр, хатыспат,

Уһуур-кэҥиир дорҕооннордоох

Улуукан ийэ тылбынан!

Күөн туттабын сахабынан —

Түҥ былыргы саҥабынан:

Устар ууну сомоҕолуур,

Кумахтан өтүүнү хатар,

Уустаан-ураннаан куолулуур,

Бэргэнник сиилиир-хоһулуур,

Арахпат гына аат быһар

Алыптаах ийэ тылбынан!

Күөн туттабын сахабынан —

Түҥ былыргы саҥабынан:

Олоҥхолоон доллоһутар,

Кылыһахтаан дьириһитэр,

Хайҕаан сүрэҕи уматар,

Алҕаан халлааны ардатар,

Кыраан өһүн-сааһын ситэр

Кылааннаах ийэ тылбынан!

 

Норуот тыла

 

Саха тылын быһаарыылаах улахан тылдьытын айбыт адатыгар академик ПЛ. Слепцовка

Норуот тыла — барҕа баайа,

Бараммат модун уохтаах,

Өрүү сырдыы, сыдьаайа

Үөскуүр, үүнэр буолан кыахтаах:

Өйгүн-төйгүн булларыа,

Өрө күүрдэн кынаттыа,

Өргөс-кылаан туттарыа,

Өстөн-саастан харыстыа.

Күн уотунуу көҥүл, сырдык,

Курулгэн уутунуу куустээх!

Ол да иһин — мэлдьи кырдьык,

Уута-хаара суох — дьиҥнээх!

 

 

Иван Мигалкин

 

Сахам тыла барахсан

            Багдарыын Сүлбэҕэ

Арыы былыттар Мүрүм үрдүнэн

Ардаан ааһалларыныы,

Сэмэй, сибиэһэй –

Сахам тыла барахсан!

Үһүс ыйыгар барда

Сахалыы тылынан кэпсэппэтэҕим,

Сахалыы саҥаны истибэтэҕим.

Сүүһүнэн саҥарбатах тылларым,

Сүүһүнэн эппэтэх санааларым –

Көөнньөрүүлээх кымыстыы

Өйбөр мунньуллан

Төлө тэбиэхтии оргуйдулар…

Сөрүүн быыппаҕы өҥүрүк куйаастан

Күөмэйим кууран, уостарым хатыран

ыймахтыы иһэрбинии –

Санааттан санааларым түмүллэннэр

Сахалыы тылынан саҥардым,

Бэйэм бэйэбиниин кэпсэттим…

Сахам тыла барахсан –

Сыа хаары оймоон сүүрбүт

Кыракый оҕо суолунуу

Саҥаҕын, сырдыккын, нарыҥҥын…

Сахам тыла барахсан –

Доҕотторбун алгыыр ийэм мичээрэҕин,

Кинилэр инники кэскиллэрэҕин,

Таптыыр доҕорум

айаҥҥа атаарар ырыатаҕын…

Виталий Власов

 

Ийэ тыл

(Родной язык)

1. Төрөөбүт төрүт тылым

Бу тыынар салгыным курдук,

Иитиллибит Ийэ тылым

Бу иһэр утаҕым курдук. 

Саҥарбыт Саха тылым

Үөскээбит алааһым курдук,

Ыллаабыт ытык тылым

Үүт хатыҥ чараҥым курдук.

Хос ырыата:

Үйэлэннин-иһилиннин

Төрүт тылым суөгэйэ-урүмэтэ,

Кэскиллэннин-этилиннин,

Ийэ тылым сүүрүгэ-үрүйэтэ!

 

Саргыланнын-кынаттаннын

Саха тылым кэрэтэ-кэрэмэһэ,

Айылыннын-айхалланнын

Ытык тылым эҥитэ-элэмэһэ!

2. Кэпсээбит кэрэ тылым

Киэһээҥҥи кии түптэм курдук,

Истибит истиҥ тылым

Дьэдьэннээх сүөгэйим курдук.

Үөрдүбүт үтүө тылым

От охсор ходуһам курдук,

Дьоллообут дьоһун тылым

Ыһыспыт ыһыаҕым курдук.

Хос ырыата:

Уһугуннун-кутулуннун

Кэрэ тылым симэҕэ-сиэдэрэйэ,

Хоһулуннун-булулуннун,

Истиҥ тылым киирбэҕэ-элэккэйэ!

Тырымнаннын-арылыннын

Үтүө тылым өркөнө-күлүмэһэ,

Тускулланнын-уруйданнын

Дьоһун тылым дьиктитэ-дьиримэһэ!

Тыл

Былыыр-былыр

Салгыҥҥа өй-мэй өрөөбүтэ,

Былыыр-былыр

Туох бары тылтан төрөөбүтэ…

 

Тыл күүһүнэн

Хаппыт маһы көҕөрдөллөрө,

Тыл күүһүнэн

Өйдөөх дьону өлөрөллөрө…

Тылынан

Очуос тааһы бытарыталлара,

Тылынан

Үүнээйини хагдарыталлара…

Тыл абынан

Өстөөҕү мөрөйдүүллэрэ,

Тыл абынан

Кыайаннар өрөгөйдүүллэрэ!..

 

Марта – Мария

 

Төрөөбүт төрүт тыл

 

Поэма

 

1

Төрөөбүт төрүт тыл –

Эн улуу төрдүгүн,

Мындаалаах үйэттэн

Сүппэтэх үтүөҕүн,

Билиҥҥэ диэритин

Этиллэн, эллэнэн,

Ийэ тыл сүмэтин

Эн илдьэ кэллэҕиҥ!

Былыргы дьыллартан

Алааскар бытанан,

Оҕускун миинэҥҥин

Тойуктуу иһэриҥ.

Балаҕан иһигэр

Олоҕуҥ биһигэр

Кылыһах кыттыһар

Дьиэрэтэр ырыаҕар,

Олоҥхоҥ тойугар,

Иччилээх эҥсиэҕэр

Илбиһиҥ иһиллэр.

Төрөөбүт төрүт тыл –

Сайыҥҥы үүт тураан

Сүөгэйдээх үүтүнэн

Сойутар үөрүүнэн

Үрүҥ түүн күөгэйэн,

Сайылык сыһыынан,

Унаарар түптэнэн,

Саамаллыыр кымыстаах

Саҥа дьыл ыһыахтаах

Салгын күөх дуолунан

Сатарыы тарҕанан,

Сахабыт саргытын

Самныбат санаатын,

Омоҕой саҕаттан

Омуннаах оһуохай

Ойуулаах үҥкүүнэн,

Оһуордаах этиинэн

Төрөөбүт төрүт тыл

Баччаҕа тиийдэҕиҥ!

өрөөбүт төрүт тыл –

Эн уран талааныҥ

Сайдыбыт сахаҕар,

Аныгы ыччаккар

Төһөтө хаалаҥҥын

Хоһооҥҥо хоһуллан,

Ырыаҕа ылланан,

Өбүгэ сөҥ тылыҥ

Олоҕун умнуллан,

Быыһылаан умуллан,

Баай тылыҥ баранар

Былыргы аатырар

Муҥутуур үйэҕэр

Үктэнэн эрдэҕиэҥ?!

Төрөөбүт төрүт тыл –

Кэпсэтэр кэрэҕин,

Сүрэхтэн иэйиигин

Омуктуу тылынан

Олуһун буккуйан,

Кылгатан, сарбыйан,

Муннукка ытатан,

Үтүөтэ умнуллар

Кырдьаҕас киһилии

Үтүрүм анньыллар

Кэмнэриҥ иһэр дии!..

өрөөбүт төрүт тыл –

Ахсааннаах да буоллар

Оҕо – дьон улаатан,

Обуйук уоһугар,

Олоҥхо тойугар

Үөрэнэн, убанан

Чобуотук чоргуйан,

Кылыһах ыпсыытын

Кыайбатар даҕаны,

Иһиттэн ылынан,

дьуорун хамсатан

Тыл тыынын уһатан,

Этэрин – тыынарын,

Эрэл кыым саҕарын

Хайҕаллаах көстүүтүн

Уруйдуу көрсүөҕүҥ,

Эгдэйэ үөрүөҕүҥ,

Санааны түмүөҕүҥ!

 

Төрөөбүт төрүт тыл –

Хас үйэ саҕаттан

Бобуллан, бохсуллан,

Долгунтан охсуллан,

Өбүгэҥ эспэккэ,

Дьэ, син биир сүппэккэ

Сайдыылаах үйэни

Өҥөйөн үктэнниҥ,

Саргылаах кирбиини

Аһаран кииристиҥ.

Аччыгый норуотуҥ

Дьылҕатын торумун

Эн олук уурустуҥ!

Бэл омук дьоннорун

Үөрэтэр дьоллоннуҥ.

Билигин эн дьылҕаҥ

Бу үүнэр ыччаккар,

Эн бүтүн хааларгар,

Кыым ылар сахтаргар,

Инники сайдаргар,

Кэнэҕэс кэскилгин

Кэнчээриҥ билистин,

Төрүт тыл ис дьиҥин

Иһиэхтин сүмэтин,

Хааныгар иҥэрдин,

Эйэтин тиэрдиэхтин!

 Иван Гоголев – Кындыл

Төрөөбүт тыл

Ийэҥ сылаас үүтүн кытта

Бу тылы ыймахтаабытыҥ,

Эн билбитиҥ бу тылтан

Саха буолан айыллыбыккын.

 

Баҕар, түһэн биэриэ доҕор,

Ийэҥ, баҕар, хоргутуоҕа,

Төрөөбүт тыл эн олоххор

Мэлдьи аргыс буолуоҕа…

 

Өстөөххүн ох таптаҕына –

Баҕар, бааһа оһуоҕа,

Уот тылгынан хаарыйдаххына –

Өрүттүө эрэ суоҕа.

 

Баҕар, умнуоҥ ырааттаххына –

Төрөөбүт сайылыккын,

Төрөөбүт тылгын умуннаххына –

Эн киһи буолбатаххын.

Ийэ тылым

Түөрт атахтаах бииһэ

Төрүү-ууһуу илигинэ

Төлөннөөх тыл арай

Төгүрүк күөх уот буолан

Төгүрүйэ сүүрэ сылдьыбыт үһү.

Кыһыырар кынаттаах бииһэ

Кылбаҥныы дайа илигинэ

Алыптаах тыл арай

Аарыма кустук буолан

Алаарыйа кыыһа турбут үһү.

Икки атахтаах бииһэ

Иэҕэҥнии хаама илигинэ

Улуу тыл арай

Улаҕата көстүбэт байҕал буолан

Уорастыйа дьалкыйа сыппыт үһү.

***

Икки атахтаах харамай

Ийэ сиригэр үктэнээтин утаа

Иһиирэн эрэ кэпсэтэр

Идэлээҕэ эбитэ үһү.

Ону көрөн уйаҕас тыл

Олус уйулҕата хамсаан,

Чаҕылҕан уота буолан

Чаҕаан тылыгар хатаммыта үһү.

Этиҥ сатата буолан

Этигэн-хааныгар иҥпитэ үһү,

Сүдү айыы сарыала буолан

Сүрэҕэр күөдьүйбүтэ үһү.

Ол алгыстаах күнтэн ыла

Ороһу икки атах

Дьикти дьибилгэн күүстэммитэ,

Дьиҥнээхтик дьэ киһи буолбута.

“Модун санаабар уйдаран

Муҥургутун булуом!” — дии-дии

Эҥсиллэр байҕаллар улаҕаларын

Эриличчи одуулуур идэлэммитэ.

“Күүстээх санаабын кынаттанан

Күпсүйэ көтүөм!” — дии-дии

Хаттыгастаах халлаан ньуурун

Хантайан көрөр буолбута,

Тыһы кыл буолан тыҥкыныыр

Тыл иччитин илбиһинэн

Алдьатар да, абырыыр да

Албаска үөрэммитэ,

Алгыстаах да, кырыыстаах да

Алыпка уһуллубута.

Аҕыс уон аҕыс

Айаан үрэх буолан

Айдааран, аргыстаһан

Аан дойду арҕаһыгар

Арҕара олохсуйбута,

Сэттэ уон сэттэ

Сэргэх үрэх буолан

Силигирии сиэттиһэн,

Сир ийэ сиксигэр

Сириэдийэ тарҕаммыта.

***

Алгыстаах ийэ тылыам!

Айыыһытым миэнэ, иэйиэхситим миэнэ!

Төлкөм-дьылҕам барыта

Төбөбүттэн төрүттээҕин бэлиэтигэр

Орто дойду оһуордаах отугар

Оройбунан түһээтин

Эйигин салгыны кытта

Эҕирийэн ылбытым,

Этим сааһынан онуоха

Эрчим буолан эҥсиллибитиҥ,

Эн миэхэ олоҕум устатыгар

Эрэллээх аргыс буолуоххун билэн,

Элбэх эрэйгэ, элбэх мөккүөргэ

Эриллиэхпитин сэрэйэн

Эһиллэхтэнэ ытаабытым.

Төбөбүн эн тускар уурар

Төлөрүйбэт төлкөнү

Ийэм барахсан үүтүн кытта

Иҥэрбитиҥ эбээт миэхэ.

***

Олоҥхоһут ийэ тылыам!

Одун хаантан оҥоһуулаах тылыам

Эһэлээх эбэм алааһыгар

Эн кырдьаҕас сэргэ буолан

Эҕэрдэлии көрсөҕүн миигин,

Сиҥнээри гыммыт балаҕаннарын

Сэмэй туой холумтаныгар

Хара чох буолаҥҥын

Харааччы одуулуугун.

Күндү нүһэр өбүгэлэрим

Көмүс унуохтара көтөҕүллүбүт

Томтордорун үрдүгэр турар

Томороон тиит чыпчаалыгар

Тойон көтөр буолаҥҥын

Толкуйдуу олороҕун.

Өстөөҕүм хобо хойобуллаан

Өлөөрү ыксыыр күммэр

Арай эн эрэ миигин

Арчылыы, өрүһүйэ кэлиэҥ,

Үрүҥ аанньал буолан

Үрдүбэр өҥөйөн туруоҥ,

Өксөкү көтөр курдук

Өрөгөйдөөхтүк үөгүлээт,

Оччоҕо ойон туруом,

Олох туһугар, дьол туһугар

Охсуһан, мөккүһэн барыам.

***

Түҥ былыргы ийэ тылыам!

Төлкөм миэнэ, түөрэҕим миэнэ!

Сордоох балыксыт оҕонньор

Соҕотох дүлүҥ тыытыныы

Элгээн кутатын кытыытыгар

Эн лүҥкүрэ сытаҥҥын

Эҕиргэннэх муоралар тустарынан

Эймэнэ түһүүр этиҥ дии!..

Хараҥа тыымпы чүөмпэтигэр

Харса суохтук умсаҥҥын

Соргу-дьол көмүс күөнэҕин

Сойуолуур этиҥ дни!

Айдааннаах аҕыс аартык

Аарыгыран ааһар куйаарыгар

Алтан иҥэһэ буолан

Арыт умнуллан хааларыҥ,

Ким эрэ эйигин булан

Киргин-буоргун сотоотун

Килбэчийэ, чаҕылыйа түһэриҥ,

Кынаттаах ат буолан

Кыырай халлаан кырсынан

 

 Кыыгыныы көтөн барарыҥ.

Дорҕоонноох тоҕус аартык

Долгуйа түмсэр толоонугар

Умайа, кытыаста турдаххына

Уордаах дохсун ардахтар

Умуруоран кэбиһэллэрэ,

Күүстээх добун холоруктар

Күлгүн күдэҥҥэ көтүтэллэрэ.

Кыымыҥ эрэ хаалан

Кыламныы сыттаххына

Сүдү өйдөөхтөр буланнар

Сөһүргэстээн олороннор

Сөҥүдүйэн алгыы-алгыы

Ичигэс-сылаас тылларынан

Иитэллэрэ эбээт эйигин,

Көмүскэстээх санааларынан

Күөдьүтэллэрэ эбээт эйигин.

***

Сүрүм-кутум ийэ тылым!

Сүрэҕим бааһа, сүрэҕим эрэлэ!

Эн олус уйан дууһалааххын,

Эн олус чараас тириилээххин.

Суон буруолаах ыаллар

Соргулаах ыччаттара

Дархан олоххо маҥнай

Дархаһыйан олорон баран,

Дьох олоҕу эйиэхэ

Дьоҕойонун эрэ ыйдахтарына

Курутуйан кистээн сэмээр

Курустук үөһэ тыынаҕын.

Аан дойду ааттаахтара

Арыаллаһар түһүлгэлэригэр

Ахсарбакка, аахайбакка

Антах хайыстахтарына

Туох эрэ буруйдаах курдук

Туоххаһыйан тураахтыыгын,

Аччыгый буолан айыллыбыт

Атаҕастабыллааҕын саныырыҥ дуу?

Кыра буолан үөскээбит

Кыһалҕалааҕын өйдүүрүҥ дуу?

Ымсыыран, ордугурҕаан

Ыраас тыыҥҥын хараардыма,

Сэмэй, көрсүө бэйэҕин

Сэмээр сэнэнэр буолума,

Күн бухатыыра буолар

Күүстээх санааҕын ыһыктыма.

***

Люция Дмитриевна Нестерова

 

САХА ТЫЛА

Норуотум өркөн өйүн мөккүөнүн өрөгөйө

Күүрүүлээх санаатын сылааһын сыралҕана,

Сахам тылын бараммат барҕа баайынан

Сүүһүнэн сылларга сырдыы сыдьаайар.

 

Норуотум үтүөҕэ тардыһар сүрэҕин баҕата,

Улууканнаах охсуһуу уотугар уһаарыллан,

Силлиэлээх уот буурҕаны кынаттанан,

Өспөт төлөнүнэн кутаалана умайар.

Сахам тылын самныбат сүдү күүһэ—

Норуотум олоххо умсулҕаннаах тапталынан

Күннээҕэр сырдыктык, комүстээҕэр ыраастык

Уҕараабат уотунан күлүмнүү дьиримниир.

 

Өлүөнэ эбэм уостубат уйгулаах уутунуу

Сүрэҕи-быары минньигэстик сылаанньыта

угуттуур,

Төрөөбүт дойду сөлөгөй салгынынан,

Тыынар тыыммытын биһиктээн араҥаччылыыр

Өлбөт мэҥэ уута—өрөгөйдөөх сахам тыла.

Норуотум өркөн өйүн мөккүөнүн өрөгөйө,

Норуотум үтүөҕэ тардыһар сүрэҕин баҕата,

Норуотум олоххо умсулҕаннаах таптала,

Кэхтибэт килбиэннээх кэрэ кэскилэ –

Көн ийэ сахам тыла!

 

Розалия Ефимовна Сидорова – Ымыычаана

ТОРҮТ ТЫЛЫМ

Төрүт тылым барахсан

Илгэлээх сүмэтин

Иримньэх саҕаттан

Иҥэриммитим мин

Күн күбэй ийэбиттэн

Иһирэх эбэлэрбиттэн.

Төрөөбүт тылым

Сүдү күуһүн

Мин билбитим

Ойуунускай убайбыттан

Төрөөбүг тылым

Өлбөт үйэлээҕин,

Өйгө иҥэр күүстээҕин

Мин билбитим

Улуу эһэбиттэн —

Күн саарга аатырбыт

Улуу Сибиэрэптэн.

Ол кэннэ

Бу улуу төрөөбүт тылбын

Ама хайдах

Атарахсыта саныамый?!

Кини сүдү күүһүгэр

Хайаан сүгүрүйбэт буолуомуй?!

Уран тыл

Уһуктар кэмигэр

Уйуһуйан хаалбакка

Укулаатын булларан

Уруйдуу- айхаллыы

Ууран истэрбин,

Уһугун булларбатах

Улуктаах олохтон

Уһуктуу тыынын

Уйан дууһабар

Уһугуннарыам этэ.

Төрөөбүт төрүт тылым

Сүмэһининэн нүөлүйэн,

Сүппэтэх-өспөтөх

Сүдү күүһүнэн уохтанан

Үнүгэс буолан үүнэбин.

Талба-талыы тыллары

Таламмын туттаммын

Туруу бараан дойдубар

Силигилии туруоҕум.

Төрүт буорум дьонноругар

Төрөөбүт тыл кэрэтин

Араас өҥүнэн ойуулаан

Куруук үөрдэ турдарбыан.

Төннүү бүтэһик тыына

Тууйар түгэнигэр

Олорон ааспыт олохпор

Бу суолум

Биир кэрэ сулус буолан

Сандаара умайыа этэ.